ODPOWIEDZIALNOŚĆ NIELETNIEGO I OSÓB ZA NIEGO ODPOWIEDZIALNYCH NA GRUNCIE POLSKIEGO PRAWA KARNEGO.

Zasadą jest, że nieletni (osoba poniżej 17 roku życia) odpowiada za czyny karalne na warunkach i zasadach określonych w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 1982 r. Nr 35 poz. 228). Przewidziane w ustawie działania podejmuje się w wypadkach, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego. Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym (art. 10 w/w ustawy). Kara może być orzeczona tylko w wypadkach prawem przewidzianych (art. 13 i art. 94), jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego (art. 5). 

Przepisy ustawy stosuje się w zakresie po pierwsze zapobiegania i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18. Po drugie w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17 i po trzecie w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.

Wachlarz uprawnień sądu rodzinnego, jakimi dysponuje on w stosunku do nieletniego jest bardzo szeroki. Oprócz bowiem wymierzenia mu kary i umieszczenia w zakładzie poprawczym może on także m.in. udzielić nieletniemu upomnienia, zobowiązać go do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia. Sąd rodzinny może także ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, kuratora, organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego. Sąd władny jest także skierować nieletniego do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją, orzec w stosunku do niego zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego, czy też umieszczenie w rodzinie zastępczej, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w młodzieżowym ośrodku socjoterapii (art. 6). Ponadto zgodnie z przepisem art. 7 § 1 ustawy, sąd rodzinny może zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony oraz lekarzem lub zakładem leczniczym. Sąd może także zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego (w wypadku, gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny, sąd ten może wymierzyć im karę pieniężną w wysokości od 50 do 1.500 złotych – art. 8). W każdym stadium postępowania dotyczącego nieletniego sąd rodzinny może, z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i nieletniego, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego (art. 3a).

Istotne jest, że kosztami postępowania w sprawie nieletniego sąd rodzinny obciąża rodziców lub inne osoby zobowiązane do jego alimentacji albo samego nieletniego, chyba że ze względu na warunki materialne i osobiste tych osób uzna za celowe odstąpienie od obciążenia ich kosztami w całości lub w części. Koszty postępowania mediacyjnego ponosi Skarb Państwa (art. 32).

Nieletni odpowiada co do zasady przed sądem rodzinnym (art. 15 ustawy), a przed sądem powszechnym w przypadku spełnienia warunków określonych w art. 10 § 2 k.k. (art. 16 i 18 ustawy), a ponadto w przypadku gdy nieletni popełnił czyn zagrożony karą wraz z osobą dorosłą, gdy łączne rozpatrywanie sprawy jest konieczne i nie jest sprzeczne to z dobrem nieletniego, a także gdy wszczęto postępowanie po ukończeniu przez „nieletniego”18 roku życia.

Nieletni może jednak odpowiadać wyjątkowo także na warunkach i zasadach określonych w kodeksie karnym (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz.U.97.88.553). Zgodnie z przepisem art. 10 § 1 kodeksu karnego na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Zasada ta jednak posiada wyjątki, które określone zostały w paragrafie 2-gim w/w przepisu. Zgodnie z nim „nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 i 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 par. 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 kodeksu karnego, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a  w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.” Można ogólnie powiedzieć, że podstawę podmiotową obniżenia dolnej granicy odpowiedzialności karnej stanowi przyspieszony rozwój młodego człowieka pozwalający na ocenę, że działał on ze świadomością obowiązującego systemu wartości, był zdolny do wartościowania zachowań z punktu widzenia tego, co dobre, a co złe. Innymi słowy, chodzi tu o stopień dojrzałości społecznej, który pozwala młodemu człowiekowi na kontrolowanie i wybór swoich zachowań w konkretnej sytuacji. W takim wypadku jednak orzeczona wobec nieletniego kara, nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Sąd może także w stosunku do takiego nieletniego zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, czyli wymierzyć karę poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju, według zasad określonych w przepisie art. 60 § 6 k.k. Ponadto zgodnie z przepisem art. 54 k.k. wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować. Ważny jest także zakaz wskazany w paragrafie drugim tego przepisu, zgodnie z którym wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

TABELA

przedstawiająca katalog czynów zabronionych wymienionych w  art. 10 § 2 k.k. uprawniających do wyjątkowego obniżenia granicy wieku nieletniego uzasadniającej odpowiedzialność karną:

NUMER ARTUKUŁU KODEKSU KARNEGO

 

TREŚĆ PRZEPISU KODEKSU KARNEGO

art. 134 

Kto dopuszcza się zamachu na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

art. 148  § 1, 2 i 3

§ 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 2. Kto zabija człowieka:

1) ze szczególnym okrucieństwem,

2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,

3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,

4) z użyciem materiałów wybuchowych, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo oraz sprawca zabójstwa funkcjonariusza publicznego popełnionego podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego.

art. 156 § 1 lub 3

 

§ 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:

1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,

2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

art. 163 § 1 lub 3

 

§ 1. Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać:

1) pożaru,

2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu,

3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwo palnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących,

4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

art. 166

 

§ 1. Kto, stosując podstęp albo gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu, przejmuje kontrolę nad statkiem wodnym lub powietrznym, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

§ 2. Kto, działając w sposób określony w § 1, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.

art. 173 § 1 lub 3

 

§ 1. Kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

art. 197 § 3 lub 4

 

§ 3. Jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia:

1) wspólnie z inną osobą,

2) wobec małoletniego poniżej lat 15,

3) wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

§ 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1-3 działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5.

art. 223 § 2

Jeżeli w wyniku czynnej napaści nastąpił skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

art. 252 § 1 lub 2 

 

§ 1. Kto bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 łączył się ze szczególnym udręczeniem zakładnika, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.

art. 280

 

§ 1. Kto kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

§ 2. Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

Ponadto zgodnie z paragrafem 4-tym art. 10 k.k. „w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.” Środki te określone zostały w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 1982 r. Nr 35 poz. 228).

Trochę odmiennie sytuacja nieletniego wygląd na gruncie kodeksu wykroczeń (ustawa z dnia 20 maja 1971 r. , Dz. U. 1971 r. Nr 12 poz. 114) i kodeksu karnego skarbowego (ustawa z dnia 10 września 1999 r., Dz. U. 1999 r. Nr 83 poz. 930). W przepisie art. 8 k.w. i art. 5 § 1 k.k.s. określono co prawda dolną granicę wieku odpowiedzialności także na poziomie lat 17, jednak nie przewidziano od niej żadnych wyjątków. Ponadto warto wskazać, iż w k.k.s. – wzorem art. 10 § 4 k.k. – przewidziano możliwość podwyższenia tej granicy do ukończenia przez nieletniego lat 18, i to zarówno w przypadku przestępstwa, jak i wykroczenia skarbowego.

Przewiń do góry