SEPARACJA SĄDOWA A SEPARACJA FAKTYCZNA
Separacja sądowa jest sformalizowaną instytucją prawną. Separacja jako instytucja prawna polega na zniesieniu w drodze orzeczenia sądowego, praw i obowiązków wynikających z małżeństwa, zarówno majątkowych, jak i niemajątkowych. W zakresie majątkowym separacja wywołuje zwykle skutki takie same jak rozwód. Istotne jest jednak to, że w przypadku separacji sądowej zachowany zostaje węzeł małżeński, w związku z czym żaden z małżonków nie może zawrzeć ponownego małżeństwa. Separacja jest instytucją prawną niezależną od rozwodu. Umożliwia małżonkom uregulowanie w jednym postępowaniu szeregu kwestii osobistych i majątkowych związanych z ustaniem wspólnego życia. W przeciwieństwie do rozwodu nie powoduje jednak ustania małżeństwa. Separacja sądowa spełnia kilka funkcji: legalizuje i organizuje separację faktyczną małżonków, jest surogatem rozwodu, stwarza możliwości pojednania małżonków, często jest też etapem poprzedzającym rozwód.
Od separacji sądowej (formalnej) uregulowanej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, należy odróżnić separację faktyczną. Samo pojęcie „separacji faktycznej” nie występuje w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Wykorzystywane jest jednak ono dla określenia sytuacji występującej po ustaniu wspólnego pożycia małżonków. Separacja faktyczna jest zjawiskiem faktycznym będącym następstwem decyzji jednego lub obojga małżonków. Polega ona na uchylaniu się przez jednego bądź obojga małżonków, od utrzymywania więzi osobistych i gospodarczych. Zarówno w razie orzeczenia separacji przez sąd, jak i separacji faktycznej, węzeł małżeński istnieje nadal, aczkolwiek konsekwencje orzeczenia separacji przez sąd są oczywiście dalej idące niż w razie faktycznego braku wspólnego pożycia małżonków. W zasadzie w czasie separacji faktycznej „trwają wszystkie skutki wynikające z zawarcia małżeństwa, w szczególności obowiązek małżonków wzajemnej pomocy i zaspokajania potrzeb rodziny” (uchw. SN z 7.8.1974 r., III CZP 46/74). Nie oznacza to, że separacja faktyczna nie wywołuje żadnych skutków prawnych na gruncie prawa rodzinnego oraz innych dziedzin prawa. Separacja faktyczna jest normowana w przypadkach, w których ustawodawca uzależnia pewne skutki prawne od istnienia lub jego braku wspólnego pożycia małżonków. I tak separacja faktyczna:
1) wyklucza nakazanie przez sąd, aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające małżonkowi, który nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka (art. 28 KRO);
2) wyłącza uprawnienie do działania za drugiego małżonka w sprawach zwykłego zarządu w razie przemijającej przeszkody (art. 29 KRO);
3) może uzasadniać, jako „ważny powód”, zniesienie wspólności majątkowej, w tym z datą wsteczną (art. 52 KRO), jeżeli uniemożliwia lub znacznie utrudnia współdziałanie małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym;
4) może doprowadzić do zupełnego rozkładu pożycia (który jest przesłanką konieczną orzeczenia separacji przez sąd – art. 611 § 1 KRO) lub zupełnego i trwałego rozkładu pożycia (który jest przesłanką konieczną orzeczenia rozwodu – art. 56 § 1 KRO);
5) może mieć wpływ na określenie przez sąd sposobu wykonywania przez rodziców władzy rodzicielskiej (art. 107 KRO).