Zarówno zadatek i zaliczka wpłacane są na poczet wykonywanej w przyszłości umowy. Różni je jednak rola jaką pełnią w stosunkach prawnych.
Zaliczka to świadczenie pieniężne na poczet należności wynikającej z określonego stosunku prawnego (stanowi ona część ceny). Zaliczka w przeciwieństwie do zadatku, nie została wprost uregulowana w Kodeksie cywilnym. Zasady jej funkcjonowania wyprowadza się z przepisów kodeksu cywilnego dotyczących wykonywania umów wzajemnych, a zwłaszcza przepisu art. 494 k.c., regulującego odstąpienia od umowy wzajemnej. Zgodnie z tym przepisem osoba odstępująca od umowy zobowiązana jest do zwrotu drugiej osobie wszystkiego, co otrzymała na mocy umowy (a więc m.in. zaliczki). Uprawniona jest ona także do żądania zwrotu tego, co świadczyła, jak i ubiegania się o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Zadatek natomiast to dodatkowe zastrzeżenie umowne, uczynione przez strony w celu umocnienia i zabezpieczenia stosunku umownego. Jest to świadczenie w postaci pieniężnej (może mieć także postać pieniądza bezgotówkowego, z momentem uznania go na rachunku kontrahenta) lub rzeczowej wręczane drugiej stronie przy zawieraniu umowy (najczęściej przy umowie przedwstępnej). Zadatek uregulowany jest w przepisie art. 394 k.c. Zgodnie z tym przepisem, w przypadku braku innych postanowień umownych, zadatek ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron, druga strona ma prawo bez wyznaczania dodatkowego terminu odstąpić od umowy i zatrzymać zadatek. Osoba wręczająca zadatek w takim przypadku ma prawo żądać sumy dwukrotnie wyższej. W sytuacji, gdy dojdzie do wykonania umowy, zadatek jest natomiast zaliczany na poczet świadczenia strony, która go wręczała. W przypadku natomiast rozwiązania umowy, zadatek zostaje zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. Identycznie sytuacja wygląda, kiedy umowa nie została wykonana z powodu okoliczności, za które żadna ze stron nie odpowiada, bądź za które ponoszą odpowiedzialność obie strony. Należy pamiętać, że wpłacona kwota uznawana jest za zadatek tylko wtedy, gdy zostanie to jasno określone w umowie –w przeciwnym wypadku będzie to zaliczka.